Op zoek naar alternatief voor prostaatoperatie

Bij mannen met prostaatkanker wordt doorgaans de prostaat verwijderd. Na zo’n operatie hebben veel patiënten blijvend erectie- en continentieproblemen. Bovendien kunnen er elders in het lichaam onopgemerkte uitzaaiingen zijn. Uroloog Chris Bangma, hoogleraar aan het Erasmus MC, onderzoekt een nieuwe therapie voor prostaatkanker die wellicht een operatie overbodig maakt. ‘We geven de patiënt een genetisch gemanipuleerd virus dat uitsluitend prostaatweefsel infecteert. We spuiten dat met behulp van een echosonde via de anus rechtstreeks in de prostaat. Het virus gebruikt – net als alle virussen – levende cellen om zich te vermenigvuldigen. Hij dringt daarvoor in de kern van de gastheercel en put de cellen uit. Ons virus verwoest in principe alleen prostaatweefsel. Zo hopen we dat patiënten in de toekomst geen totale prostaatverwijdering meer hoeven te ondergaan.’

Voorlopig nog operatie

De prostaat wordt 3 weken na de virusinfectie verwijderd. Bangma: ‘Het is nog veel te vroeg om patiënten de standaardbehandeling te onthouden. Ze zullen dus nog steeds dezelfde operatie ondergaan als andere patiënten met prostaatkanker.’

Bangma onderzoekt het geopereerde prostaatweefsel. Hebben de virussen de prostaatcellen werkelijk verwoest en welke afweercellen zijn erbij betrokken? Zijn de tumorcellen even gevoelig voor het virus als de gezonde prostaatcellen? ‘We hopen uiteraard dat de tumorcellen gevoeliger zijn’, zegt hij. ‘Dan blijft in de toekomst bij patiënten mogelijk het gezonde prostaatweefsel behouden.’

Wisselend resultaat

Het aantal patiënten dat aan het onderzoek wil deelnemen is klein, omdat het een fase-1-onderzoek is (experimenteel). Tot nu toe zijn er 3 patiënten behandeld. Banga: ‘De resultaten zijn wisselend. Bij 1 patiënt was de prostaat grotendeels vervangen door necroseweefsel (dode cellen, red.). Het virus had dus mogelijk gedaan wat we hoopten dat het deed. Bij de andere patiënten was het effect minder evident. De vraag is hoe dat komt. Het kan te maken hebben met de aard van de tumor of met de activiteit van het immuunsysteem van de patiënt. Dat zijn interessante vragen.’

Direct of indirect

Binnenkort start de onderzoeksgroep een vervolgonderzoek met een tienmaal hogere dosis van het prostaatkankervirus, zodat het weefsel misschien nog effectiever wordt aangevallen. Die hoge dosis wordt ook weer rechtstreeks in de prostaat gespoten. De virussen verwoesten het weefsel direct, maar indirect kan ook het immuunsysteem een rol van betekenis spelen. Want net als bij een griep- of verkoudheidsvirus wordt wellicht ook bij dit virus het immuunsysteem gealarmeerd. Bangma: ‘Patiënten voelen zich na de infectie een beetje grieperig en hebben soms verhoging. Dat kan erop duiden dat het immuunsysteem werkelijk iets doet. Als het virus inderdaad een specifieke reactie opwekt, hebben we een interessante ontdekking gedaan. Dan weten we dat het immuunsysteem geïnfecteerde prostaatcellen herkent en verwoest, en kunnen we een vaccin tegen prostaatkanker gaan maken.’ In de verre toekomst wordt het virus wellicht via de bloedbaan ingespoten. Ook uitzaaiingen worden dan aangepakt. ‘Vooralsnog een onrealistisch idee’, waarschuwt Bangma. ‘Maar als het er werkelijk ooit van komt, zou dat fantastisch zijn. Eén prik, en het immuunsysteem doet de rest.’

‘Amerikaanse en Chinese collega’s streefden ons op alle fronten voorbij’

De studie van Bangma had eigenlijk al in 2008 van start zullen gaan. Het virus dat hij gebruikt is een genetisch gemodificeerd verkoudheidsvirus; er is een stukje DNA van de prostaatcel aan toegevoegd. Het is zo’n 10 jaar geleden ontwikkeld binnen een groep collega-onderzoekers uit verschillende landen. Het werd onder meer gefinancierd door ZonMw. Een Amerikaanse fabrikant nam het virus in productie.

Virus in de vriezer

Maar toen de viruspartikels naar Nederland gezonden zouden worden, veranderde de Europese regelgeving voor gentherapie. ‘Daardoor heeft onze studie enorm veel vertraging opgelopen’, zegt Bangma. ‘De virussen lagen in de vriezer klaar voor gebruik, maar wij waren genoodzaakt tijdrovende procedures te voeren voor toestemming om met ons onderzoek door te kunnen gaan. Amerikaanse en Chinese collega’s streefden ons op alle fronten voorbij omdat de regelgeving in hun land veel minder barrières opwierp. Daarom waren we heel blij toen we in 2013 hoorden dat we eindelijk konden beginnen. Dat we de eerste patiënten konden benaderen om mee te doen aan ons onderzoek.’

Gen- of virotherapie?

Het programma Translationeel Gentherapeutisch Onderzoek (TGO) van ZonMw loopt binnenkort ten einde en er zijn geen plannen voor vervolgfinanciering. Bangma: ‘Ondanks de Europese voorzichtigheid inzake gentherapie heeft ZonMw ons onderzoek gesteund. Dat siert hen. Gentherapie is nog steeds een beladen term en bovendien een ruim begrip. Zo valt ons onderzoek strikt genomen onder virotherapie. Wij modificeren immers het virus, en niet het DNA van de patiënt. Toch valt het onder de regels van gentherapie.’ 

Behalve de ontwikkelingskosten van het virus betaalt ZonMw ook mee aan het onderzoek naar de eventuele immunologische reactie. Bangma: ‘Zij hebben ons gevraagd ook dat onderdeel te onderzoeken. Maar de Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek handhaaft strenge criteria voor dit type onderzoek. Daarom verliep de aanzet tot de studie traag. Als straks blijkt dat we op het goede spoor zitten, is dat het ruimschoots waard geweest.’  

Tekst: Riëtte Duynstee
Illustratie: Corbis, Hollandse Hoogte